Nằm ở phía nam huyện Kiến Thụy, cách trung tâm thành phố chừng hơn 20km, xã Tân Trào có tư thế của một “chàng trai” miền cửa biển, mộc mạc, thuần phác mà phóng khoáng nên tiềm chứa những phong tục truyền thống độc đáo, ít nơi nào sánh được...

Tưng bừng hội vật cầu “củ chuối” ở Kim Sơn

Từ trò ở làng Kim...

Tính theo lượng lễ hội truyền thống hàng năm, huyện Kiến Thụy có lẽ là một trong những địa phương có danh mục giàu nhất thành phố. Thử điểm qua: Đại Hợp - Đoàn Xá có đua thuyền - đi kheo trên biển, Núi Đối có đua thuyền rồng trên sông, Thuận Thiên có hội Minh thệ, Ngũ Phúc có hội đền Mõ, Thụy Hương có lễ hội chùa Trà Phương, Đông Phương có hội thả diều… Mới ngần ấy đã thấy kho tàng văn hoá lễ hội của Kiến Thụy phong phú đến đáng nể. Nhưng chưa hết, tính riêng Tân Trào, một xã chỉ có diện tích 9,81km2, dân số khoảng 8.000 người, tựu tề với 4 thôn thì cả 4 thôn ấy đều có hội cho riêng mình. Kim Sơn nổi tiếng cả nước với vật cầu củ chuối, Kỳ Sơn với rước lợn ông Bồ và chạy đá, Đa Ngư với lệ rước tổ cá sủ, còn Ngọc Tỉnh lại phục hồi tổ nghề cá mối...

Tuy nhiên, so với 2 thôn còn lại thì hội của Đa Ngư và Ngọc Tỉnh có phần khiêm nhường hơn, bởi cả hai nghề giờ đây đã thất truyền nên dù hội được phục hồi nhưng dấu ấn không mấy còn sâu sắc. Còn Kim Sơn, đã thành thông lệ, cứ 3 năm lại mở hội vật cầu. Người ta truyền ngôn rằng, nếu ba năm không khơi lại lỗ cầu thì mạch làng sẽ động, nên người làng Kim có câu ca: Ba năm không hội vật cầu - Làng Kim con gái mang bầu ra đi. Hội thường được mở vào ngày mồng 6 tháng Giêng năm “phong đăng hoa cốc” ở sân đình. Tại đây người ta khoanh sân hình con nhạn, ở giữa rốn nhạn đào một lỗ cầu cái, ba góc đào ba lỗ cầu quân. Từ ngày 30 tết, dân làng dựng cổng trào quấn bện rơm, cài lá treo đèn, trang trí cờ hoa rực rỡ, thượng phong bức đại tự trang trọng: “Kiến như đại tân - anh hùng trần lực - vật ngã giai xuân” nghĩa là ngày gặp gỡ lớn, toàn sức vật cầu, quyết giành phần thắng.

Quả cầu làm từ củ chuối gọt tròn, đường kính khoảng 40cm, nặng 20kg, bọc giấy hồng điều, gắn hình tứ linh, đặt lên mâm bồng trong kiệu, đem bày trên hương án ở đình làng. Ngày chính hội, các đội vật trong làng chia thành ba giáp Đượng, Đoài và Bắc, phân biệt theo sắc phục đỏ, vàng, xanh. Mỗi giáp lại chọn ra một thủ lĩnh gọi là tổng cờ, đầu chít khăn, chân quấn xà-cạp, chạy vòng ngoài phất cờ khiển quân trong keo vật. Quân mỗi giáp gọi là giai cầu gồm năm người, cao lớn khoẻ đẹp và phải còn thanh tịnh. Khai hội, đúng giờ Thìn là lễ rước cầu ra sân, sau nghi thức châm tửu tế trời đất, một vị chức lão gieo cầu xuống lỗ cái, các giáp giành nhau đưa cầu về “lỗ quân”  nhà mình. Vật cầu có ba keo, hết keo thứ ba xác định xong đội thắng cuộc, chủ khảo khởi trống tắm cầu. Lúc này cầu được gieo xuống giếng đình, dân làng cùng lao xuống tranh một miếng cầu củ chuối mang về cho lợn ăn làm khước. Kết hội, nhà nào nhà ấy mở tiệc linh đình, vì vậy làng Kim còn có vè: mồng 3 ăn cốn - mồng 4 ngồi trơ - mồng 5 đợi chờ - mồng 6 lại ăn.

Đến hội ở làng Kỳ

Với ý nghĩa là lệ tục tâm linh cầu cho mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu, chăn nuôi phát đạt... “rước lợn ông Bồ” cũng là lễ hội hoành tráng nhưng là lệ riêng của làng Kỳ Sơn, người ta quan niệm “Bồ” nghĩa là to, tục này để khuyến khích việc chăn nuôi trồng trọt giỏi. Theo truyền thống, chuẩn bị cho lễ tế đám, làng định rằng nhà nào sinh con trai được gánh tế, thì nhà ấy có nhiệm vụ nuôi một con lợn do người trong giáp đóng tiền mua giống. Số lượng lợn nuôi nhiều hay ít là do các giáp quyết định ra, đến mùng 9 tháng Giêng thì chủ lợn mở cửa chuồng để giám giáp khảo thực, nhà nào nuôi lợn được to nhất sẽ giành giải “thủ lợn” mang về. Khi làng mổ lợn, các giáp cùng phụ thêm cuộc đua giã bánh dày, vì thế tiếng là rước lợn ông Bồ, nhưng lễ rước không thể thiếu mâm chứa chiếc bánh dày cực lớn.

Đấy là chuyện ngày xưa, còn lễ hội ngày nay được dân làng phục hồi từ năm 1997, không còn nhiều thủ tục rườm rà như trước, không còn chia giáp so bì hơn kém chuyện chăn nuôi, nhưng lễ rước gần như nếp cũ. Khai lễ chính hội mùng 10 tháng Giêng, lợn “Bồ” được làm sạch sẽ, để sống trên mâm cho soãi cả bốn chân, có giấy hồng điều trang trí. Một nghi thức không thể thiếu là phần tế trong hội, những bậc cao niên trong làng được lựa thành đội tế thượng, những học sinh ngoan được sắp thành đội tế hạ. Trong khói nhang nghi ngút, bồi tế trang nghiêm xướng lên bài tế, kể ngọn ngành truyền thống quê mình, răn con cháu kế thừa tinh thần cần cù, chịu thương chịu khó, đoàn kết chăm lo xây dựng xóm làng… Xong lễ tế, “ông Bồ” ngự trên gánh kiệu, nữ tế đội bánh theo sau, hàng ngàn người của các giáp kính cẩn công kênh rước tới sân đình, tưng bừng trong  thanh chiêng tiếng trống. Rước xong, cả các ông Bồ, bánh dày và lộc quả được chia ra cho dân làng thụ hưởng.

Cùng với rước lợn ông Bồ, hội làng Kỳ Sơn còn rất độc đáo với trò chạy đá. Trước đây chạy đá thường được mở hội vào mồng 5 tháng Giêng, gần đây được tổ chức ghép cùng dịp với rước lợn ông Bồ. Chạy đá có ý nghĩa như một môn thể thao, khuyến khích con người rèn luyện thân thể chịu đựng sự khắc nghiệt của thời tiết. Tục truyền còn được lưu, từ xa xưa dân làng vẫn thờ một viên đá trong đình, giờ mở hội, một cụ cao niên thượng tôn trong làng chỉnh tề trong trang phục tế, trịnh trọng khấn xin được rước đá thiêng. Đi đầu đoàn rước là đội trống rước, kế đến 4 thanh niên trai tinh nghinh kiệu, đá thiêng nặng khoảng 10kg ngự ở trên được rước ra thả xuống giếng chùa. Các đội đua của làng gồm những thanh niên trẻ khỏe chia thành bốn giáp, mỗi giáp từ ba đến năm người, diễn các trò “ra ràng”, quay cuồng ba lần cũng là làm nóng trước cái rét cắt da cắt thịt đầu xuân, rồi lao vào tranh mò tìm đá.

Cứ quần đảo nhau dưới giếng như thế, nước tung bùn tóe, trong tiếng cổ súy vang dội của người xem, giáp nào có người giành được mang đá chạy về đình là giáp ấy thắng cuộc. Đá to nặng, vừa cần khoẻ lại đòi hỏi khéo léo mưu trí, “chạy đá” đã vui mà đậm tinh thần thượng võ, góp  sức làm bức họa trò chơi dân gian của Kỳ Sơn càng thêm đặc sắc.