Đô Lương là một huyện nằm ở trung tâm tỉnh Nghệ An, miền Trung Việt Nam.

 Địa lý & lịch sửDiện tích 35.433 km2, dân số 193.890 người (năm 2010).

Thời nhà Hậu Lê, năm 1490, niên hiệu Hồng Đức thứ 21, đời vua Lê Thánh Tông, Anh Sơn thuộc huyện Nam Đường, phủ Anh Đô, xứ Nghệ An.

Thời nhà Nguyễn, từ năm 1831, Đô Lương thuộc huyện Lương Sơn, phủ Anh Đô, tỉnh Nghệ An.

Theo sách "Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX", Đô Lương là một Tổng thuộc huyện Lương Sơn, phủ Anh Đô, cụ thể như sau: Phủ Anh Đô gồm có 2 huyện: huyện Hưng Nguyên và huyện Nam Đường. Huyện Nam Đường Gồm có 8 tổng, 90 xã, thôn, phường, trại, sách, giáp, vạn, đó là:

Tổng Non Liễu: 20 xã, thôn, giáp: Non Liễu, Yên Lạc, Thanh Tuyền, Non Hồ, Vân Đồn, Chung Giáp, Thượng Hồng (thôn)
Tổng Lâm Thịnh
Tổng Đại Đồng
Tổng Hoa Lâm
Tổng Đô Lương gồm 24 xã, thôn, giáp:
- Đô Lương (xã): thôn Cẩm Hoa Thượng, thôn Cẩm Hoa Đông, giáp Nghiêm Thắng, giáp Duyên Quang, thôn Đông Trung, thôn Hoa Viên, thôn Phúc Thị. - Đại Tuyền (xã): thôn Phúc Thọ, Đông Am, giáp Trung An, thôn An Thành - Bạch Đường: thôn Nhân Trung, thôn Phúc Tuyền, thôn Phúc An, thôn Nhân Bồi, thôn Miếu Đường. - Diêm Trường: thôn An Tứ, Bỉnh Trung, Chấp Trung - phường Thiên Lý, thôn Vĩnh Trung, phường Hồng Hoa, vạn Trung Lở (sau đổi là ph. Duy Thanh)

Tổng Thuần Trung: gồm các thôn: Thuần Trung, Tràng Bộc, Yết Nghi, Phật Kệ, Sơn La.
Tổng Bạch Hà: x. Bạch Hà, Nhân Luật, Lưu Sơn, Thanh Thuỷ, Đào Ngoã.
Tổng Lãng Điền: x. Lãng Điền, Mặc Điền, Tào Nguyên, thôn Vạn Hộ, Cấm An, An Lương, vạn Lãng Điền, Mặc Điền, sách Tào Giang.
Còn theo Đồng Khánh địa dư chí, viết về phủ Anh Sơn như sau:

Phủ Anh Sơn ở phía tây thành tỉnh. Phủ kiêm lí 2 huyện Lương Sơn, Nam Đường, thống hạt 2 huyện: Thanh Chương, Hưng Nguyên, Chân Lộc. Phủ lị đặt ở thôn Bột Đà, xã Phật Kệ, tổng Thuần Trung, huyện Lương Sơn. Bốn mặt đắp thành đất, chu vi 72 trượng (tả, hữu, trước, sau mỗi chiều đều 18 trượng), xung quanh trồng tre gai, hai bên ngoài có hào rộng 1 trượng 5 thước, sâu 3 thước. Thành có 2 cửa: cửa Tiền và cửa Hậu, đều xây gạch.

Phủ hạt phía đông giáp biển cả, phía tây giáp phủ Tương Dương, phía nam giáp Phủ Đức Thọ, phía Bắc giáp hai phủ Quỳ Châu và Diễn Châu. Đông Tây cách nhau 224 dặm. Năm bắc cách nhau 88 dặm.

Huyện có 2 phủ Lương Sơn và Nam Đường do phủ kiêm lý, gồm 9 tổng:

Huyện Lương Sơn: gồm 5 tổng, 88 xã, thôn, phường:
Dân số các hạng: 6095 người, trong đó binh đinh là 680 người.

Ruộng đất các hạng nộp thuế: 11.605 mẫu, 9 sào, 9 thước, 7 tấc, 3 phân. Trong đó:

- Ruộng công tư các hạng: 8.569 mẫu, 7 sào, 4 thước, 8 tấc.

- Đất công tư các hạng: 3.036 mẫu, 2 sào, 7 thước, 9 tấc, 3 phân.

Thuế cả năm:

- Nộp bằng thóc: 5.578 hộc, 1 thưng, 1 vốc, 3 nắm.

- Nộp bằng tiền: 9.973 quan, 5 tiền, 8 đồng lẻ.

Các tổng:

1. Thuần Trung, gồm 17 xã, thôn:

Thôn: Bột Đà, Phượng Lịch, Thuần Hậu, Đông Bích, Trung Thượng, Mỹ Trung, Tiên Cung, Doanh Châu, Thuận Lý, Phú Văn, Bảo Thiện, Mỹ Ngọc, Lễ Nghĩa, Trung Hậu, Thượng Cát; xã: Sơn La, Trường Mỹ.

2. Tổng Bạch Hà, gồm 11 xã, thôn: Đào Mỹ, Văn Khuê, Triêu Dương, Ngọc Mỹ, Ngọc Luật, Lưu Sơn, Thanh Tân, Bạch Hà, Long Thái, Văn Lâm, Chi Phương.

3. Tổng Đô Lương, gồm 22 thôn: Yên Tứ, Bỉnh Trung, Chấp Trung, Trường Thịnh, Cẩm Ngọc, Hương Liên, Đông Trung, Nghiêm Thắng, Phúc Thuỵ, Diên Tiên, Tập Phúc, Nhân Bồi, Phúc Hậu, Nhân Trung, Phúc Yên, Trạc Thanh, Thanh Đường, Vĩnh Sơn, Phúc Mỹ, Ân Thịnh, Phú Thọ, Yên Thanh, Mỹ Hoà.

4. Tổng Đặng Sơn, gồm 28 xã, thôn: Nhân Hậu, Phú NHuận, Xuân Chi, Xuân Như, Đặng Lâm, Đặng Thượng, Long Bố, Khả Quan, Lương Điền, Khả Phong, Đa Cai, Dương Long, Dương Xuân, Yên Phú, Vĩnh Yên, Yên Lĩnh, Tri Lễ, Thanh Lãng, Phúc Sơn, Xuân Trường, Khai Lãng, Hội Lâm, Tam Giang, Thanh Lương, Chân Suất, Xuân Thuỷ, Thanh Xuân, Lương Giang.

5. Tổng Lãng Điền, gồm 9 xã thôn: Mặc Điền, Lãng Điền, Hội Tiên, Đại Điền, Vạn Hộ, Yên Lương, Cấm Võng, Tào Điền, Tào Giang.

Huyện Nam Đường: gồm 4 tổng, 73 xã, thôn, phường.
 Hành chínhĐô Lương có quốc lộ 7A, quốc lộ 15A đi qua.

Đô Lương được chia thành 1 thị trấn và 32 xã: thị trấn Đô Lương, Lạc Sơn, Đại Sơn, Trù Sơn, Thái Sơn, Hiến Sơn, Trung Sơn, Đà Sơn, Thuận Sơn, Ngọc Sơn, Lam Sơn, Bồi Sơn, Đông Sơn, Nam Sơn, Bắc Sơn, Đặng Sơn, Yên Sơn, Văn Sơn, Thịnh Sơn, Bài Sơn, Nhân Sơn, Quang Sơn, Thượng Sơn, Minh Sơn, Tân Sơn, Xuân Sơn, Tràng Sơn, Hồng Sơn, Hòa Sơn, Lưu Sơn, Mỹ Sơn, Giang Sơn Đông, Giang Sơn Tây

 Ngành nghề truyền thốngĐô Lương thường được nhắc đến như nơi có nghề làm nồi đất truyền thống ở Trù Sơn, với phương pháp làm đơn giản nhưng sản phẩm phong phú và đa dạng như: niêu cơm, chõ xôi, ấm sắc thuốc, đặc biệt niêu đất của Trù Sơn đã đến với mảnh đất Vũ Đại để làm nên món cá kho nổi tiếng tại quê hương nhà văn Nam Cao.

Ở Đà Sơn, Lưu Sơn, Tràng Sơn nghề đóng góp nhiều thu nhập cho nhân dân là nghề làm bánh đa (tiếng địa phương gọi là "bánh khô") hay làm kẹo lạc, kẹo cu đơ. Làng nghề Vĩnh Lộc, thị trấn Đô Lương đã được UBND tỉnh Nghệ An công nhận làng nghề truyền thống với sản phẩm là kẹo lạc, kẹo dồi, bánh ong.

Ở xã Đà Sơn còn có nghề làm gạch ngói tại làng Phượng Kỷ, nghề đan lát ở xóm Giáo Đà Lam. Hầu như khắp nơi trên đất Đô Lương đều có người làm mộc, từ những dụng cụ trong nhà cho đến những đồ thủ công mỹ nghệ.

 Di tích lịch sử-văn hóaDI TÍCH LỊCH SỬ VĂN HOÁ CẤP QUỐC GIA, do Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) công nhận:

Đền Đức Hoàng thờ vua Lê Trang Tông tại xã Yên Sơn.
Đền thờ Thái phó Tấn quốc công Nguyễn Cảnh Hoan tại xã Tràng Sơn.
Đền thờ Thái phó Chân quận công Thái Bá Du tại xã Yên Sơn (bên Quốc lộ 7).
Đền Quả Sơn thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang, con trai thứ tám của Lý Thái Tổ. Đây là ngôi đền lớn có lịch sử hàng trăm năm. Dân gian lưu truyền câu: "Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng".
Đình Phú Nhuận và nhà thờ họ Hoàng Trần gắn với phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.
Đình Lương Sơn bên bờ sông Lam.
Khu di tích lịch sử Truông Bồn.
Đền Phú Thọ tại xã Lưu Sơn (Đang hoàn thiện thủ tục)
DI TÍCH LỊCH SỬ CẤP TỈNH:

Nhà thờ họ Nguyễn Nguyên và Tiến sĩ Nguyễn Nguyên Thành.
Đền Hội Thiện tại thôn Cự Đại, xã Trù Sơn thờ một nàng công chúa, gọi là Ngọc Hoa công chúa, con gái thứ 9 của vua Trần Dụ Tông.
Đền Khai Long tại xã Tân Sơn.
Chùa Bà Bụt (Tiên Tích tự) ở xã Lam Sơn
Đình Long Thái tại xã Thái Sơn, gắn với truyền thuyết về vua Lê Trang Tông.
Đền Linh Kiếm tại xã Thuận Sơn.
Đình Phúc Hậu tại xã Lam Sơn.
Có nhiều di tích, đền đài được nêu trong các bản khai của địa phương vào năm 1937 với Viện Viễn đông Bác Cổ, được liệt kê trong Đồng Khánh địa dư chí như đền Khai Long Sứ Quân ở thôn Đông Bích, đền Bà chúa Nhâm ở xã Hoà Sơn, đền Nghiêm Thắng xã Đông Sơn thờ Trịnh Bá Tương - văn thần đời Lê, Đền Đông Trung xã Đông Sơn thờ Trần Kim Vĩnh - thần khai canh, Đền Kẻ Cà ở làng Yên Thạch, tổng Bạch Hà, nay là xã Thái Sơn, thờ Nguyễn Quang Thiều, đền Đặng Thượng ở xã Đặng Sơn, thờ cao sơn cao các, đền Bụt Đà ở xã Đà Sơn thờ đức Thánh Thiên Giám, đền Thuần Trung thờ Tấn Quốc Công Nguyễn Cảnh Mô, đền Nại Lăng thờ Thái gia linh ứng tôn thần, đền Phúc Đồng ở xã Liên Sơn (cũ) nay là thị trấn Đô Lương, đền Đào Giang thờ Thái Đăng Khoa, đền Bần Xá thờ Phụ quốc quế linh tôn thần, Đền Nhà Vi ở xã Đông Sơn. Ngoài ra, ở làng nào cũng có chùa, đình, miếu... nhưng do thời gian, thiên tai và cả nhân tai mà hiện nay hầu hết các công trình này đều biến mất hoặc xuống cấp nghiêm trọng.

Ngoài ra, nơi đây có Ba ra Đô Lương-một công trình thủy lợi do Pháp xây dựng đầu thế kỷ 20, có công của hoàng thân Xuphanuvông, sau này là chủ tịch nước Cộng Hòa dân chủ nhân dân Lào.

Du LịchĐô Lương có nhiều danh lam thắng cảnh đẹp như hang Mật Trắng, đập Đá Bàn (Bài Sơn), đập Khe Du (Hoà Sơn), đập Khe Ngầm (Lam Sơn), Nước khoáng nóng (Giang Sơn), Bãi Bồi (Tràng Sơn), lèn đá Thung (Trù Sơn). Những thắng cảnh thiên nhiên là những công trình kinh tế phục vụ đời sống con người, nằm cạnh các khu văn hóa như Đền Quả, Đền Đức Hoàng, nhà thờ Nguyễn Cảnh, Thái Bá Du, khu di tích Truông Bồn, và cạnh các vùng núi đá, đập Ba ra Đô Lương, Cống Mụ Bà..v.v...tạo thành khu du lịch văn hoá, sinh thái hấp dẫn. Các món ẩm thực ở Đô Lương mang hương vị đặc sản đồng quê đã có từ xa xưa.

“Muốn ăn khoai sọ chấm đường
Xuống đây mà ngược Đò Lường cùng anh
Đò Lương bến nước trong xanh
Gạo ngon, lúa tốt bến thành ngược xuôi”.

 Người Đô lươngĐô Lương là vùng đất văn hoá, nổi tiếng hiếu học, chính những tên đất, tên làng Bạch Ngọc, Văn Khuê, Văn Lâm, Văn Tràng, Rú Bút, Hòn Nghiên, Hòn Mực.v.v...từ lâu đã được nhân dân hình tượng hoá thể hiện sự khát vọng vươn tới và thích học hành, đỗ đạt khoa bảng, với triết lý “học để biết, biết để làm người” điều đó lại được chắt lọc chưng cất qua bao thế hệ trở thành truyền thống hiếu học và tôn trọng nhân tài của nhân dân Đô Lương ngày nay.

GS.TS. Viện sĩ Nguyễn Cảnh Toàn
Nhà nghiên cứu và phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân
Thiếu tướng Hoàng Kiện
Anh hùng quân đội Nguyễn Quốc Trị
Anh hùng Quân đội Đặng Quang Cầm
Đại tá - nhà thơ quân đội Vương Trọng
Nhà thơ Thạch Quỳ
GS.TS Nguyễn Sỹ Mão
GS.TS. Thái Bá Cầu
GS.TS. Hoàng Văn Hoàn
PGS.TS Đại tá Nguyễn Bá Chất
PGS.TS. Nguyễn Bá Minh
PGS.TS. Lê Viết Nghị
Trung tướng Cao Tiến Phiếm
Trung tướng Tăng Văn Huệ
GS.TS.NGND Hoàng Xuân Lượng
Nguyễn Thăng Long - PGĐ Viettel Network
Lê Danh Vịnh - Thứ Trưởng Bộ Công Thương
Nguyễn Minh Hồng - Thứ Trưởng Bộ BC-VT
Bùi Sỹ Hoa - Tổng Biên Tập báo mạng VietnamNet
Doanh nhân Thái Thị Hương - Tổng giám đốc Ngân hàng Bắc Á, CEO Công ty cổ phần sữa TH True Milk, CEO Học viện bóng đá SLNA.