Đông Sơn là huyện nằm ở trung tâm của tỉnh Thanh Hóa, Việt Nam.

 Vị trí

Huyện Đông Sơn là huyện đồng bằng, nằm trong lưu vực của sông Mã, phía Đông giáp thành phố Thanh Hóa, phía Bắc giáp huyện Thiệu Hóa, phía Tây giáp huyện Triệu Sơn, phía Tây Nam giáp huyện Nông Cống, phía Nam và Đông Nam giáp huyện Quảng Xương, đều thuộc tỉnh Thanh Hóa.

Toạ độ trung tâm: Kinh độ 105^o 42^' 19^", vĩ độ 19^o 47^' 44^{" [1]}.

 Diện tích

Diện tích tự nhiên của huyện Đông Sơn là 106,4 km².

 Dân số

Dân số 107.900 người (1999), thành phần dân tộc chủ yếu gồm người Kinh.

 Hành chính

Mã đơn vị hành chính: 405^[2].

Các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Đông Sơn bao gồm:

1. Thị trấn Rừng Thông (huyện lỵ), nằm kẹp giữa hai quốc lộ 45 và 47, được thành lập theo Quyết định số 49/QĐ-TCCB ngày 28/01/1992.
2. Thị trấn Nhồi, được thành lập theo Nghị định 40/2006/NĐ-CP ngày 21/4/2006.
3. Xã Đông Hoàng
4. Xã Đông Ninh
5. Xã Đông Khê
6. Xã Đông Hòa
7. Xã Đông Yên
8. Xã Đông Lĩnh
9. Xã Đông Minh
10. Xã Đông Thanh
11. Xã Đông Tiến
12. Xã Đông Anh
13. Xã Đông Xuân
14. Xã Đông Thịnh
15. Xã Đông Văn
16. Xã Đông Phú
17. Xã Đông Nam
18. Xã Đông Quang
19. Xã Đông Vinh
20. Xã Đông Tân
21. Xã Đông Hưng

Theo kết quả phân loại đơn vị theo Nghị định 159/2005/NĐ-CP về phân loại đơn vị hành chính xã, phường, thị trấn, huyện Đông Sơn có 4 đơn vị hành chính cấp xã được xếp loại 2 gồm: Đông Ninh, Đông Tiến, Đông Lĩnh và Đông Tân. Các xã, thị trấn còn lại được xếp loại 3^[3].

Theo Quyết định số 84/QĐ-TTg ngày 16/01/2009 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt điều chỉnh quy hoạch chung xây dựng thành phố Thanh Hóa đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2035, cùng với các huyện Hoằng Hoá, Quảng Xương, huyện Đông Sơn sẽ tách một phần diện tích và dân số để sáp nhập vào thành phố Thanh Hoá, bao gồm các xã: Đông Lĩnh, Đông Hưng, Đông Tân, Đông Vinh và thị trấn Nhồi^[4].

 Lịch sử

Đông Sơn là vùng đất cổ, nơi quần cư của người Việt cổ. Đây là một địa chỉ khảo cổ nổi tiếng loại nhất ở Việt Nam, nơi phát hiện ra nên văn hóa Đông Sơn của người Lạc Việt, là địa điểm tìm thấy số lượng trống đồng nhiều nhất Việt Nam nên các trống đồng được tìm thấy ở đây được gọi là trống đồng Đông Sơn.

Thời kì bắc thuộc: thời Tam Quốc - Lưỡng Tấn, Đông Sơn là miền đất thuộc huyện Tư Phố và một phần (phía nam) thuộc huyện Cư Phong. Thời Tuỳ - Ðường thuộc huyện Cửu Chân. Theo sách "Di Biên" của Cao Biền, thời bấy giờ vùng đất này được gọi là huyện Ðông Dương, sau đổi thành Ðông Cương.

Thời Ðinh, Tiền Lê, Lý giữ nguyên như thời Tuỳ - Ðường. Thời Trần đặt tên là huyện Ðông Sơn thuộc trấn Thanh Ðô, tên huyện Ðông Sơn có từ đây.

Thời thuộc Minh thuộc phủ Thanh Hoá. Thời Lê Quang Thuận, thuộc phủ Thiệu Thiên.

Đầu thời Nguyễn (đầu thế kỷ thứ XIX), vua Gia Long đổi phủ Thiệu Thiên thành phủ Thiệu Hoá. Huyện Ðông Sơn thuộc phủ Thiệu Hoá^[5]. Huyện Ðông Sơn lúc này có 6 tổng với 145 xã, thôn, trang, vạn, gia, giáp, sở, phường, gồm địa bàn huyện Đông Sơn ngày nay, phần lớn thành phố Thanh Hoá ngày nay và 11 xã phía đông của hữu ngạn sông Chu thuộc huyện Thiệu Hoá ngày nay^[6]. 11 xã thuộc huyện Thiệu Hoá nêu trên bao gồm: Thiệu Viên, Thiệu Lý, Thiệu Vận, Thiệu Trung, Thiệu Đô, Thiệu Châu, Thiệu Vân, Thiệu Giao, Thiệu Khánh, Thiệu Dương, Thiệu Tân.

Năm 1804, vua Gia Long ra chỉ dụ dời trấn thành Thanh Hóa từ làng Dương Xá (thuộc tổng Đại Bối, huyện Đông Sơn, nay thuộc xã Thiệu Dương, huyện Thiệu Hóa) về làng Thọ Hạc (thuộc tổng Thọ Hạc, huyện Đông Sơn, nay thuộc phường Đông Thọ, thành phố Thanh Hóa).

Ngày 22 tháng 7 năm 1889, theo đạo dụ của vua Thành Thái, 7 làng: Đức Thọ Vạn, Cẩm Bào Nội, Cốc Hạ, Phủ Cốc (thuộc Tổng Bố Đức); Thọ Hạc, Đông Phố, Nam Phố (thuộc tổng Thọ Hạc), đều thuộc huyện Đông Sơn được tách ra để thành lập thị xã Thanh Hoá.

Năm 1900, tách 2 tổng Vận Quy và Đại Bối (địa bàn 11 xã thuộc huyện Thiệu Hoá nêu trên) ra khỏi huyện Đông Sơn, nhập vào huyện Thuỵ Nguyên^[6].

Năm 1928, huyện được đổi thành phủ, bao gồm 7 tổng^[7], với 115 làng và 5.794 dân đinh^[5] là Thạch Khê, Kim Khê, Tuyên Hóa, Quảng Chiếu, Viễn Chiếu, Thọ Hạc và Bố Đức.

Sau Cách mạng Tháng Tám, chính quyền cách mạng chia 7 tổng cũ của thành 22 xã gồm Điện Bàn, Duy Tân, Hoàng Khê, Kim Khê, Đồng Pho, Đồng Minh, Tuyên Hóa, Cổ Bôn, Đại Đồng, Tràng An, Vạn Thắng, Quang Chiếu, Hưng Yên, Long Giang, Long Cương, Song Lĩnh, Vân Sơn, Nam Sơn Thọ, Đức Minh, Ái Sơn, Hương Bào, Bố Vệ.

Năm 1948, các đơn vị hành chính của cấp xã thuộc huyện Đông Sơn được tổ chức lại từ 22 xã xuống còn 13 xã đặt tên theo tên huyện, gồm Đông Ninh, Đông Khê, Đông Hòa, Đông Yên, Đông Lĩnh, Đông Tiến, Đông Anh, Đông Phú, Đông Quang, Đông Hưng, Đông Thọ, Đông Vệ, Đông Hương...

Cuối năm 1954, huyện lại được chia thành 25 xã^[5], gồm: Đông Hoàng, Đông Ninh, Đông Khê, Đông Hòa, Đông Yên, Đông Lĩnh, Đông Minh, Đông Thanh, Đông Tiến, Đông Anh, Đông Xuân, Đông Thịnh, Đông Văn, Đông Phú, Đông Nam, Đông Quang, Đông Vinh, Đông Tân, Đông Hưng, Đông Cương, Đông Thọ, Đông Vệ, Đông Hương, Đông Hải, Đông Giang.

Ngày 16 tháng 3 năm 1963, xã Đông Giang (gồm 3 làng Nghĩa Phương, Đông Sơn và Nam Ngạn) thuộc huyện Đông Sơn cùng với xóm Núi xã Hoằng Long, huyện Hoằng Hóa sáp nhập vào thị xã Thanh Hoá. Nay thuộc địa bàn các phường Hàm Rồng, Nam Ngạn và Trường Thi, thành phố Thanh Hóa.

Ngày 28 tháng 8 năm 1971, các xã Đông Thọ, Đông Vệ, Đông Hương, Đông Hải thuộc huyện Đông Sơn và xã Quảng Thắng thuộc huyện Quảng Xương sáp nhập vào thị xã Thanh Hoá.

Ngày 5-7-1977, Hội đồng Chính phủ đã ra Quyết định số 177/CP trong đó sáp nhập 16 xã của huyện Thiệu Hóa ở hữu ngạn sông Chu, thành lập huyện Đông Thiệu (phần còn lại của huyện Thiệu Hoá sáp nhập với huyện Yên Định, thành lập huyện Thiệu Yên). Huyện Đông Thiệu có 31 xã, gồm: Đông Hoàng, Đông Ninh, Đông Khê, Đông Hòa, Đông Yên, Đông Lĩnh, Đông Minh, Đông Thanh, Đông Tiến, Đông Anh, Đông Xuân, Đông Thịnh, Đông Văn, Đông Phú, Đông Nam, Đông Quang, Đông Vinh, Đông Tân, Đông Hưng, Đông Cương, Thiệu Toán, Thiệu Chính, Thiệu Hòa, Thiệu Minh, Thiệu Tâm, Thiệu Viên, Thiệu Lý, Thiệu Vận, Thiệu Trung, Thiệu Đô, Thiệu Châu, Thiệu Vân, Thiệu Giao, Thiệu Khánh, Thiệu Dương, Thiệu Tân.

Năm 1982, theo Quyết định số 149/QĐ-HĐBT ngày 30/8/1982, huyện Đông Thiệu đổi lại là huyện Đông Sơn.

Năm 1992, thành lập thị trấn Rừng Thông trên cơ sở một phần diện tích và dân số của các xã Đông Lĩnh, Đông Tiến, Đông Xuân, Đông Tân.

Ngày 18 tháng 11 năm 1996, tách 16 xã ở hữu ngạn sông Chu để tái lập huyện Thiệu Hóa theo Nghị định số 72/CP của Chính phủ. Cũng trong năm 1996, xã Đông Cương sáp nhập vào thành phố Thanh Hoá.

Năm 2006, thành lập thị trấn Nhồi trên cơ sở một phần diện tích và dân số của các xã Đông Hưng và Đông Tân.

 Danh nhân

Các danh nhân quê ở huyện Đông Sơn:

• Thiều Thốn, ở làng Thọ Sơn, xã Ðông Tiến. Thiều thống là Phò Kỳ lang (Phò mã), chức vụ Phòng Ngự sứ Lạng Sơn đời Trần.
• Lê Trắc (hay Lê Tắc, viết sách An Nam chí lược, đời Trần.
• Nguyễn Chích, ở làng Vạn Lộc, xã Ðông Ninh, dũng tướng Lam Sơn, khai quốc công thần thời Lê.
• Nguyễn Như Soạn, tướng thờ Lê Lợi, cùng cha khác mẹ với Nguyễn Trãi.
• Nguyễn Mộng Tuân, ở làng Viên Khê, xã Ðông Anh, đậu Thái học sinh đời Trần. Ông tham gia khởi nghĩa Lam Sơn, làm quan tới chức Tả Nạp Ngôn, Vinh lộc đại phu. Ông có tập thơ "Cúc pha tập".
• Triệu Quy Linh ở làng Doãn Xá, xã Ðông Ninh. Tử tiết chống Mạc.
• Lê Hy, quê làng Thạch Khê (nay thuộc xã Đông Khê), đỗ Tiến sĩ, giữ chức Tham Tụng, Sách quận công. Lê Hy còn là nhà sử học thế kỷ XVII chức Quốc sử quán tổng đài, biên soạn và hoàn thành bộ Ðại Việt sử ký toàn thư đến đời Lê Gia Tông (năm 1692) và viết Bản kỷ tục biên.
• Nguyễn Nghi, ở làng Ngọc Bôi, xã Ðông Thanh, làm quan tới chức Tả thị lang Bộ Lại kiêm Ðông các đại học sĩ, tước Thái Bảo, thầy dạy hai vua Lê Anh Tông và Lê Thế Tông.
• Nguyễn Khải (con thứ Nguyễn Nghi), võ tướng thời Lê Trung Hưng, tước Ðặng quận công.^[5]
• Lê Khả Phiêu, nguyên Tổng Bí thư Đảng Cộng Sản Việt Nam.
• Nguyễn Chính, nhà thơ, quê ở làng Vạn Lộc, xã Ðông Ninh.
• Triệu Bôn, nhà văn.

 Giao thông

• Đường bộ:

• Quốc lộ 45, chạy từ thành phố Thanh Hóa, cắt ngang phía bắc huyện, qua thị trấn Rừng Thông, sang huyện Thiệu Hóa.
• Quốc lộ 47, chạy từ thành phố Thanh Hóa, cắt ngang phía bắc huyện, qua thị trấn Rừng Thông, sang huyện Triệu Sơn.

• Đường sắt Thống Nhất Bắc - Nam, chạy từ thành phố Thanh Hóa, theo hướng Đông Bắc - Tây Nam, sang huyện Nông Cống.

 Kinh tế

Trên địa bàn huyện có các khu công nghiệp Đông Lĩnh (8,6 ha), Vức (176 ha) và 5 cụm nghề chính: Đông Hưng, Đông Tân, Đông Anh, Đông Tiến, Đông Nam để mời gọi các doanh nghiệp trong huyện và trong tỉnh vào đầu tư.

Nghề khai thác và chế tác đá xuất khẩu, đá mỹ nghệ đem lại cho huyện nguồn thu lớn.

Năm 2004, tổng doanh thu thương mại đạt khoảng 23.341 triệu đồng, tăng 20% so với năm 2003. Riêng xuất khẩu đạt 5.279.300 USD đạt 105,6% kế hoạch, tăng 47,7% so với năm 2003.

Giáo dục

Huyện Đông Sơn có các trường THPT:

1. THPT Đông Sơn 1 (xã Đông Xuân);
2. THPT Đông Sơn 2 (xã Đông Văn);
3. THPT Nguyễn Mộng Tuân (thị trấn Rừng Thông);
4. THPT Dân lập Đông Sơn (xã Đông Tân);
5. Trung tâm Giáo dục thường xuyên huyện Đông Sơn (thị trấn Rừng Thông).

Trường THCS: THCS Nguyễn Chích (trước đây là trường Năng khiếu Đông Sơn) và các trường THCS cấp xã.

Đông Sơn là huyện có truyền thống khoa cử. Dân gian có câu: thầy đồ Hoằng Hoá, thầy khoá Đông Sơn.

 Văn hoá, xã hội

Huyện Đông Sơn nổi tiếng với hệ thống trò diễn dân gian: ngũ trò Viên Khê (dân ca, dân vũ Đông Anh, ở xã Đông Anh), ngũ trò Bôn (nay thuộc xã Đông Thanh), ngũ trò Rủn (nay thuộc xã Đông Khê).

Ngày nay, nghệ nhân Thiều Quang Tùng (xã Đông Tiến) là một trong 2 nghệ nhân của tỉnh Thanh Hoá đã đúc phục chế được trống đồng (nghệ nhân còn lại ở xã Thiệu Trung, huyện Thiệu Hoá, xưa cũng thuộc Đông Sơn).

Tại thị trấn Rừng Thông có khu di tích lịch sử quốc gia tưởng niệm chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dịp Người về thăm Thanh Hoá.

 Địa phương kết nghĩa

Ngày 12/3/1960, tại thị xã Thanh Hóa (nay là thành phố Thanh Hóa), hưởng ứng phong trào kết nghĩa Bắc - Nam, lễ kết nghĩa giữa hai tỉnh Thanh Hóa - Quảng Nam được tổ chức theo chủ trương của Bộ Chính trị và Ban Thống nhất Trung ương. Lễ kết nghĩa giữa hai huyện Thăng Bình (tỉnh Quảng Nam) và Đông Sơn (tỉnh Thanh Hóa) cũng được tổ chức ngay sau đó. Tại buổi lễ, đại diện Mặt trận Tổ quốc Việt Nam huyện Đông Sơn và đại diện Mặt trận giải phóng miền Nam huyện Thăng Bình thay mặt cho Đảng bộ và nhân dân hai huyện nguyện kề vai sát cánh, chung sức chung lòng chống Mỹ cứu nước và xây dựng xã hội chủ nghĩa. Mối tình kết nghĩa Đông Sơn – Thăng Bình là biểu hiện của tinh thần đoàn kết chiến đấu Bắc – Nam, là một hành động cụ thể của nhân dân hai miền hướng tới mục tiêu thống nhất đất nước^[17].

Thầy giáo Trịnh Mai Sơn, quê ở xã Đông Minh, Đông Sơn được tăng cường vào làm Hiệu trưởng Trường PTCS Bình Đào giai đoạn 1978-1980 đã viết:

Hai quê trong trái tim tôi

Hai đầu nỗi nhớ khôn nguôi của mình

Ở Đông Sơn nhớ Thăng Bình

Về Quảng Nam nhớ dáng hình tỉnh Thanh

Bao năm chung khúc quân hành

Giặc tan náo nức hoà bình dựng xây

Nước non đổi mới từng ngày

Nghĩa tình thêm đậm, thêm dày lòng ta.

 Chú thích